Tækifæri til útikennslu í náttúrufræði á skólalóð og nærumhverfi
Gildi útikennslu og staðtengds náms
Oft heyrist umræða um að börn í nútíma samfélagi séu í of litlum tengslum við náttúruna, þau séu sjaldan útivið og því fylgi alls konar heilsufarsleg vandamál með tilheyrandi áhyggjum fullorðinna. Það er því ekki að undra þó fjöldi rannsókna hafi verið gerður, bæði hérlendis og erlendis, um þau áhrif sem útivera og útiveruleysi barna skapar. Efla þarf tengsl nemenda við náttúruna og forsenda þess að börn hafi áhuga á náttúrunni, á útiveru og að vernda náttúruna er að þau myndi jákvæð tengsl við hana strax á unga aldri. Til eru fjöldi rannsóknarniðurstaðna sem benda til jákvæðra áhrifa sem af útikennslu hlýst og er þar af mörgu að taka. Í grein frá árinu 2016 sem birtist í Netlu, veftímariti um uppeldi og menntun, er komið inn á fjölmargar slíkar rannsóknir, ssem benda til að mynda til þess að reynsla barna af útiumhverfi stuðli að jákvæðum viðhorfum þeirra til umhverfisins og að ræða þurfi við börnin um reynslu sína. Þær niðurstöður eru í samræmi við kenningar Deweys um reynslu og nánari ígrundun og kenningar Vygotskys um mikilvægi stuðnings og félagslegra samskipta í námi barna, sem tóna vel við þekktar niðurstöður annarra fræðimanna. Með öðrum orðum benda rannsóknir eindregið til þess að bæði þurfi að fara með börnin út í náttúruna til að þau upplifi hana á eigin forsendum, svo þau öðlist jákvæð viðhorf til hennar, og ekki síður að áfram sé unnið með upplifunina í samstarfi og samvinnu barna og fullorðinna. Þegar náttúrufræðiverkefni utanhúss eru valin er mikilvægt að þau styðji við viðeigandi hæfniviðmið í Aðalnámsskrá grunnskóla og svo þarf að tengja reynslu nemenda af útiverunni við áframhaldandi vinnu með efniviðinn, til dæmis í skólastofunni, sem heimavinnu eða við reynsluheim nemenda eftir að skóla lýkur. Nemendur þurfa að sjá og finna að þeir geti raunverulega haft áhrif á umhverfi sitt og náttúruna svo þá langi til þess þegar þeir eldast. Nemandi sem telur sig geta haft jákvæð áhrif á sitt nærumhverfi fær á tilfinninguna að hann geti einnig haft áhrif á, og lagt sín lóð á vogarskálarnar, varðandi stærri svæði og þannig stuðlað að betri heimi.
Tækifæri til útikennslu
Í Grunnskólanum í Hveragerði hefur undanfarin ár verið starfandi hópur áhugafólks um náttúrufræðikennslu. Hópurinn vann meðal annars að því að tengja valin náttúrufræði viðfangsefni við árganga nemenda þannig að viðkomandi árgangar vinni að þessum verkefnum árlega. HÉR má sjá upptalninguna eins og hún lítur út í dag, en við hana má svo bæta við að á hverju hausti fara allir árgangar skólans í árgangagöngur, en þá er gengið með nemendur eftir fyrirfram ákveðnum gönguleiðum, sem henta vel mismunandi aldurshópum. Markmiðið er margþætt, meðal annars að auka vægi náttúrufræðikennslu í skólanum, að tryggja að ákveðin verkefni og þar af leiðandi ákveðin fræðsla fari fram á viðkomandi aldursstigi, að ýta undir markvissa útikennslu og staðtengt nám og síðast en ekki síst að tryggja að skólinn vinni reglulega og markvisst að ákveðnum viðfangsefnum tengdum Grænfánanum, sem skólinn hefur flaggað undanfarin ár. Til þess að teljast gjaldgengur sem Grænfánaskóli þarf skólinn að vinna eftir ákveðinni aðgerðaáætlun, sem felur í sér að vinna þarf ákveðin verkefni sem flokkast undir Grænfána, á hverju ári.
Í starfi hópsins kom fram að nokkrum hlutum í skipulagi skólastarfsins megi breyta til betri vegar, svo sem að huga betur að samfellu í náttúrufræðinámi frá 1. – 10. bekk, að auka þurfi sýningarhald nemenda á öllum stigum, að auka megi vægi þemavinnu og samþættingu námsgreina og að auka verklega kennslu og tilraunir. Til þess þarf meðal annars að ýta undir markvissa útikennslu, svo sem með reglubundnum heimsóknum í útikennslustofuna Lund, að auka við tækja- og bókakost skólans og loks þurfa stundatöflur að vera sveigjanlegri (á elsta stigi gæti verið um lotubundna kennslu að ræða með samþættingu námsgreina).
Skipulag á notkun nærumhverfis
Í nágrenni Grunnskólans í Hveragerði eru mörg svæði sem henta vel til útikennslu og má þar nefna:
1. Skólinn býr yfir útikennslustofunni Lundi sem er staðsett mitt á því svæði sem Skógræktarfélag Hveragerðis hefur ræktað upp á undanförnum áratugum og stendur undir fallegu hamrabelti sem nefnist í daglegu tali Hamarinn. Þar er auðvelt að vinna með t.d. tré, plöntur, smádýr og fugla. Þar hefur fræjum af öllum trjám sem vaxa í Hveragerði verið sáð og þar má t.d. vinna verkefni sem fela í sér skoðun, greiningu, talningu og aðlögun mismunandi lífvera að vetri, auk þess að skoða árstíðabundnar breytingar sem þar má hvarvetna finna. Svo má einnig velta fyrir sér jarðfræði og jarðsögunni með því að skoða ummerki um sjávarstöðubreytingar og rof undir Hamrinum.
2. Steinsnar frá mörkum skólalóðarinnar er Lystigarður Hveragerðis sem staðsettur er á Fossflöt við bakka Varmár sem rennur í gegnum bæinn. Þar er einnig auðvelt að vinna með sams konar og/eða svipuð verkefni og í skógræktinni, þó gera megi ráð fyrir að lífríkið sé heldur fátæklegra. Við Varmá má skoða mismunandi litasamsetningar og jarðlög, vatnsrof, öldur og bylgjur, hringrásir, hamskipti vatns og vinna með vatnsverkefni skólans. Þar er einnig að finna ummerki um upphaf byggðar í Hveragerði; ullarverksmiðju sem reist var árið 1902 og nýtti fallorku Reykjafossins í Varmá, í gilinu upp með ánni er svo að finna stíflu, fallstokk og leifar af rafstöð sem reist var árið 1929.
3. Hveragarðurinn er afgirt háhitasvæði í miðjum bænum en innan þess svæðis eru fjölmargir stórir hverir, sem ótrúlegt en satt eru nú þurrir eftir jarðskjálftann árið 2008! Þar mætti t.d. vinna verkefni um stærð og fjölda þeirra, hvernig og hvenær þeir mynduðust (opnuðust) og auðvitað hvenær og hvers vegna þeir þornuðu upp, lýsa þeim, finna heimildir með sögum af þeim í gegnum tíðina, fræðast um breytileika og þýðingu háhitasvæða, tengja við umfjöllun um jarðskjálfta, fræðast um hitaþenslu, t.d. um verkfræðilegan vanda við að leggja langa hitalögn frá Hellisheiðarvirkjun til Reykjavíkur, fjalla um varma og varmaleiðni, leysni o.s.frv., en af mörgu er að taka.
4. Við Reyki, þar sem Garðyrkjuskóla ríkisins er meðal annars að finna, er annað háhitasvæði sem stendur undir hlíðum Reykjafjalls. Þar opnaðist svo að segja nýtt hverasvæði eftir jarðskjálftann árið 2008 og þar skiptast á skógi vaxnar hlíðar og berar hveraleirhlíðar. Þar mætti vinna verkefni sem tengjast nýjum háhitasvæðum, kostum og göllum, en ummerki eftir nýja hveri eru þar mjög áberandi, sérstaklega í sígrænum barrskóginum, tengja þau við nýtingu jarðvarma til húshitunar og í gróðurhúsum, sem Hveragerði er (var) þekkt fyrir, vinna verkefni um hringrás vatns og fleira.
5. Reykjafjall og umhverfi þess, þar sem meðal annars má finna Heilsustofnun Náttúrulækninga-félags Íslands, orlofshúsabyggðina Ölfusborgir, Varmána, ýmsa minni læki og sprænur og sígræna barrskóga. Þar er kjörið að vinna verkefni tengd jarðskjálftum en ummerki eftir þá er víða að finna í fjallinu og hlíðum þess, um gildi trjáa við að hefta t.d. snjóflóð og framrás grjóts niður fjallshlíðar, fjalla um hringrás vatns, vatnsrennsli ofan- og neðanjarðar, grunnvatn og nýtingu þess. Þar og reyndar einnig við Reyki er auðvelt að vinna ýmis verkefni tengd fuglum, svo sem að hlusta eftir þeim, finna ummerki, lýsa þeim fuglum sem nemendur sjá og greina þá eftir stofnum, vinna alls kyns ritunarverkefni, vinna heimildavinnu, velja sér fugl(a) til að fjalla um og kynna, og fleira.
6. Í þokkalegri göngufjarlægð eru meðal annars Núpafjall, Hellisheiði og heiti lækurinn í Reykjadal. Í lengri fjarlægð en vel göngufærri eru svo meðal annars Hellisheiðarvirkjun, eldstöðin Hengill, háhitasvæðin Ölkelduháls og Bitra, Hveradalir, Skálafell og fleiri markverðir staðir.
Af þessari upptalningu sést að Hvergerðingar eru ríkir af markverðum stöðum frá náttúrufræðilegu sjónarmiði og eru sumir hverjir í næsta nágrenni við skólann. Þó margir þessara staða séu heimsóttir (mis) reglulega má segja að við gætum auðveldlega gert miklu meira og betur, því af nógu er að taka. Allir staðirnir búa yfir fjölbreyttum og spennandi tækifærum til náttúrufræðikennslu, sem of langt mál er að telja upp en er auðvelt að tengja við aðrar námsgreinar og samþætta. Nefna má fallegar litasamsetningar, hveralandslag, árstíðirnar og þær breytingar sem eru áberandi í umhverfinu, sem auðvelt er t.d. að tengja við íslensku, meðal annars má finna sem flest orð yfir rigningu, vind og snjó, auk þess sem fallegir litir og landslag hafa verið uppspretta fallegra ljóða og myndverka í gegnum tíðina.
Hugleiðingar
Gott er að nota mismunandi rannsóknarspurningar, bæði víðar og þröngar, til að leiða nemendur áfram í vinnu, svo tryggt sé að þeir nálgist viðfangsefnið á þann hátt sem til er ætlast. Mikilvægt er að kenna nemendum að útbúa góðar og skynsamlegar rannsóknarspurningar en einnig má beita öðruvísi nálgun á þær, svo sem ef unnið er með vatn og hringrás vatns mætti spyrja nemendur hvers vegna heitt vatn er heitt?, eða hvar er risaeðlupissið núna? Sígildar spurningar eins og hvert vatnið úr baðkarinu fer? eru einnig ágætar, sérstaklega ef þrengja á umfjöllunina. Ef fjallað er um aðlögun lífvera að vetri og unnið er með tré mætti t.d. spyrja hvers vegna laufblöð breyta um lit?, eða hvers vegna öll tré felli ekki lauf? Þó mismunandi viðfangsefni í útikennslu geti verið svona skýrt afmörkuð og skipulögð geta þau einnig verið minna skipulögð, þar sem markmiðið er náttúruupplifunin sjálf, þ.e. að vera til staðar í „núinu“ og njóta. ( Höf. Ólafur Jósefsson)
Gildi útikennslu og staðtengds náms
Oft heyrist umræða um að börn í nútíma samfélagi séu í of litlum tengslum við náttúruna, þau séu sjaldan útivið og því fylgi alls konar heilsufarsleg vandamál með tilheyrandi áhyggjum fullorðinna. Það er því ekki að undra þó fjöldi rannsókna hafi verið gerður, bæði hérlendis og erlendis, um þau áhrif sem útivera og útiveruleysi barna skapar. Efla þarf tengsl nemenda við náttúruna og forsenda þess að börn hafi áhuga á náttúrunni, á útiveru og að vernda náttúruna er að þau myndi jákvæð tengsl við hana strax á unga aldri. Til eru fjöldi rannsóknarniðurstaðna sem benda til jákvæðra áhrifa sem af útikennslu hlýst og er þar af mörgu að taka. Í grein frá árinu 2016 sem birtist í Netlu, veftímariti um uppeldi og menntun, er komið inn á fjölmargar slíkar rannsóknir, ssem benda til að mynda til þess að reynsla barna af útiumhverfi stuðli að jákvæðum viðhorfum þeirra til umhverfisins og að ræða þurfi við börnin um reynslu sína. Þær niðurstöður eru í samræmi við kenningar Deweys um reynslu og nánari ígrundun og kenningar Vygotskys um mikilvægi stuðnings og félagslegra samskipta í námi barna, sem tóna vel við þekktar niðurstöður annarra fræðimanna. Með öðrum orðum benda rannsóknir eindregið til þess að bæði þurfi að fara með börnin út í náttúruna til að þau upplifi hana á eigin forsendum, svo þau öðlist jákvæð viðhorf til hennar, og ekki síður að áfram sé unnið með upplifunina í samstarfi og samvinnu barna og fullorðinna. Þegar náttúrufræðiverkefni utanhúss eru valin er mikilvægt að þau styðji við viðeigandi hæfniviðmið í Aðalnámsskrá grunnskóla og svo þarf að tengja reynslu nemenda af útiverunni við áframhaldandi vinnu með efniviðinn, til dæmis í skólastofunni, sem heimavinnu eða við reynsluheim nemenda eftir að skóla lýkur. Nemendur þurfa að sjá og finna að þeir geti raunverulega haft áhrif á umhverfi sitt og náttúruna svo þá langi til þess þegar þeir eldast. Nemandi sem telur sig geta haft jákvæð áhrif á sitt nærumhverfi fær á tilfinninguna að hann geti einnig haft áhrif á, og lagt sín lóð á vogarskálarnar, varðandi stærri svæði og þannig stuðlað að betri heimi.
Tækifæri til útikennslu
Í Grunnskólanum í Hveragerði hefur undanfarin ár verið starfandi hópur áhugafólks um náttúrufræðikennslu. Hópurinn vann meðal annars að því að tengja valin náttúrufræði viðfangsefni við árganga nemenda þannig að viðkomandi árgangar vinni að þessum verkefnum árlega. HÉR má sjá upptalninguna eins og hún lítur út í dag, en við hana má svo bæta við að á hverju hausti fara allir árgangar skólans í árgangagöngur, en þá er gengið með nemendur eftir fyrirfram ákveðnum gönguleiðum, sem henta vel mismunandi aldurshópum. Markmiðið er margþætt, meðal annars að auka vægi náttúrufræðikennslu í skólanum, að tryggja að ákveðin verkefni og þar af leiðandi ákveðin fræðsla fari fram á viðkomandi aldursstigi, að ýta undir markvissa útikennslu og staðtengt nám og síðast en ekki síst að tryggja að skólinn vinni reglulega og markvisst að ákveðnum viðfangsefnum tengdum Grænfánanum, sem skólinn hefur flaggað undanfarin ár. Til þess að teljast gjaldgengur sem Grænfánaskóli þarf skólinn að vinna eftir ákveðinni aðgerðaáætlun, sem felur í sér að vinna þarf ákveðin verkefni sem flokkast undir Grænfána, á hverju ári.
Í starfi hópsins kom fram að nokkrum hlutum í skipulagi skólastarfsins megi breyta til betri vegar, svo sem að huga betur að samfellu í náttúrufræðinámi frá 1. – 10. bekk, að auka þurfi sýningarhald nemenda á öllum stigum, að auka megi vægi þemavinnu og samþættingu námsgreina og að auka verklega kennslu og tilraunir. Til þess þarf meðal annars að ýta undir markvissa útikennslu, svo sem með reglubundnum heimsóknum í útikennslustofuna Lund, að auka við tækja- og bókakost skólans og loks þurfa stundatöflur að vera sveigjanlegri (á elsta stigi gæti verið um lotubundna kennslu að ræða með samþættingu námsgreina).
Skipulag á notkun nærumhverfis
Í nágrenni Grunnskólans í Hveragerði eru mörg svæði sem henta vel til útikennslu og má þar nefna:
1. Skólinn býr yfir útikennslustofunni Lundi sem er staðsett mitt á því svæði sem Skógræktarfélag Hveragerðis hefur ræktað upp á undanförnum áratugum og stendur undir fallegu hamrabelti sem nefnist í daglegu tali Hamarinn. Þar er auðvelt að vinna með t.d. tré, plöntur, smádýr og fugla. Þar hefur fræjum af öllum trjám sem vaxa í Hveragerði verið sáð og þar má t.d. vinna verkefni sem fela í sér skoðun, greiningu, talningu og aðlögun mismunandi lífvera að vetri, auk þess að skoða árstíðabundnar breytingar sem þar má hvarvetna finna. Svo má einnig velta fyrir sér jarðfræði og jarðsögunni með því að skoða ummerki um sjávarstöðubreytingar og rof undir Hamrinum.
2. Steinsnar frá mörkum skólalóðarinnar er Lystigarður Hveragerðis sem staðsettur er á Fossflöt við bakka Varmár sem rennur í gegnum bæinn. Þar er einnig auðvelt að vinna með sams konar og/eða svipuð verkefni og í skógræktinni, þó gera megi ráð fyrir að lífríkið sé heldur fátæklegra. Við Varmá má skoða mismunandi litasamsetningar og jarðlög, vatnsrof, öldur og bylgjur, hringrásir, hamskipti vatns og vinna með vatnsverkefni skólans. Þar er einnig að finna ummerki um upphaf byggðar í Hveragerði; ullarverksmiðju sem reist var árið 1902 og nýtti fallorku Reykjafossins í Varmá, í gilinu upp með ánni er svo að finna stíflu, fallstokk og leifar af rafstöð sem reist var árið 1929.
3. Hveragarðurinn er afgirt háhitasvæði í miðjum bænum en innan þess svæðis eru fjölmargir stórir hverir, sem ótrúlegt en satt eru nú þurrir eftir jarðskjálftann árið 2008! Þar mætti t.d. vinna verkefni um stærð og fjölda þeirra, hvernig og hvenær þeir mynduðust (opnuðust) og auðvitað hvenær og hvers vegna þeir þornuðu upp, lýsa þeim, finna heimildir með sögum af þeim í gegnum tíðina, fræðast um breytileika og þýðingu háhitasvæða, tengja við umfjöllun um jarðskjálfta, fræðast um hitaþenslu, t.d. um verkfræðilegan vanda við að leggja langa hitalögn frá Hellisheiðarvirkjun til Reykjavíkur, fjalla um varma og varmaleiðni, leysni o.s.frv., en af mörgu er að taka.
4. Við Reyki, þar sem Garðyrkjuskóla ríkisins er meðal annars að finna, er annað háhitasvæði sem stendur undir hlíðum Reykjafjalls. Þar opnaðist svo að segja nýtt hverasvæði eftir jarðskjálftann árið 2008 og þar skiptast á skógi vaxnar hlíðar og berar hveraleirhlíðar. Þar mætti vinna verkefni sem tengjast nýjum háhitasvæðum, kostum og göllum, en ummerki eftir nýja hveri eru þar mjög áberandi, sérstaklega í sígrænum barrskóginum, tengja þau við nýtingu jarðvarma til húshitunar og í gróðurhúsum, sem Hveragerði er (var) þekkt fyrir, vinna verkefni um hringrás vatns og fleira.
5. Reykjafjall og umhverfi þess, þar sem meðal annars má finna Heilsustofnun Náttúrulækninga-félags Íslands, orlofshúsabyggðina Ölfusborgir, Varmána, ýmsa minni læki og sprænur og sígræna barrskóga. Þar er kjörið að vinna verkefni tengd jarðskjálftum en ummerki eftir þá er víða að finna í fjallinu og hlíðum þess, um gildi trjáa við að hefta t.d. snjóflóð og framrás grjóts niður fjallshlíðar, fjalla um hringrás vatns, vatnsrennsli ofan- og neðanjarðar, grunnvatn og nýtingu þess. Þar og reyndar einnig við Reyki er auðvelt að vinna ýmis verkefni tengd fuglum, svo sem að hlusta eftir þeim, finna ummerki, lýsa þeim fuglum sem nemendur sjá og greina þá eftir stofnum, vinna alls kyns ritunarverkefni, vinna heimildavinnu, velja sér fugl(a) til að fjalla um og kynna, og fleira.
6. Í þokkalegri göngufjarlægð eru meðal annars Núpafjall, Hellisheiði og heiti lækurinn í Reykjadal. Í lengri fjarlægð en vel göngufærri eru svo meðal annars Hellisheiðarvirkjun, eldstöðin Hengill, háhitasvæðin Ölkelduháls og Bitra, Hveradalir, Skálafell og fleiri markverðir staðir.
Af þessari upptalningu sést að Hvergerðingar eru ríkir af markverðum stöðum frá náttúrufræðilegu sjónarmiði og eru sumir hverjir í næsta nágrenni við skólann. Þó margir þessara staða séu heimsóttir (mis) reglulega má segja að við gætum auðveldlega gert miklu meira og betur, því af nógu er að taka. Allir staðirnir búa yfir fjölbreyttum og spennandi tækifærum til náttúrufræðikennslu, sem of langt mál er að telja upp en er auðvelt að tengja við aðrar námsgreinar og samþætta. Nefna má fallegar litasamsetningar, hveralandslag, árstíðirnar og þær breytingar sem eru áberandi í umhverfinu, sem auðvelt er t.d. að tengja við íslensku, meðal annars má finna sem flest orð yfir rigningu, vind og snjó, auk þess sem fallegir litir og landslag hafa verið uppspretta fallegra ljóða og myndverka í gegnum tíðina.
Hugleiðingar
Gott er að nota mismunandi rannsóknarspurningar, bæði víðar og þröngar, til að leiða nemendur áfram í vinnu, svo tryggt sé að þeir nálgist viðfangsefnið á þann hátt sem til er ætlast. Mikilvægt er að kenna nemendum að útbúa góðar og skynsamlegar rannsóknarspurningar en einnig má beita öðruvísi nálgun á þær, svo sem ef unnið er með vatn og hringrás vatns mætti spyrja nemendur hvers vegna heitt vatn er heitt?, eða hvar er risaeðlupissið núna? Sígildar spurningar eins og hvert vatnið úr baðkarinu fer? eru einnig ágætar, sérstaklega ef þrengja á umfjöllunina. Ef fjallað er um aðlögun lífvera að vetri og unnið er með tré mætti t.d. spyrja hvers vegna laufblöð breyta um lit?, eða hvers vegna öll tré felli ekki lauf? Þó mismunandi viðfangsefni í útikennslu geti verið svona skýrt afmörkuð og skipulögð geta þau einnig verið minna skipulögð, þar sem markmiðið er náttúruupplifunin sjálf, þ.e. að vera til staðar í „núinu“ og njóta. ( Höf. Ólafur Jósefsson)